Anayasa Hukuku kapsamında ele alınan seçim sistemleri ile ilgili temel bilgileri vermek amacıyla bu bölüm hazırlanmıştır. Daha detaylı bilgiler için sayfanın sonundaki LİNKlerden faydalanılabilir. Aşağıdaki metinler söz konusu linklerden derlenen bilgilerdir.
TEMEL TASNİF
Seçim sistemleri üç ana başlık altında ele alınabilir:
A-NİSPİ TEMSİL SİSTEMİ
Nispi temsil sisteminde, partilerin elde edecekleri milletvekili sayısı, aldıkları oy oranına göre belirlenir.
Türkiye'de nispi temsil sistemi geçerlidir.
Getirileri & Götürüleri:
Nispi Temsil Sisteminin etkileri şöyle özetlenebilir:
* Nispî temsil sistemlerinde değişik görüşler, düzenin dışına itilmeksizin yasal zeminde temsil edilir. Böyle bir çoğulculuk, bir ulusal bütünleşmenin de yolu olabilir. Nitekim nispî temsil sistemleri, Belçika gibi farklı etnik grupların yaşadığı bazı Avrupa ülkelerinde bir ulusal bütünleşme politikasının aracı olarak kullanılmıştır.
* Nispî temsil sistemlerinde “temsilde adalet” ilkesi ön plândadır.
* Nispî temsil sistemlerinde listelerdeki aday sıralaması, çok önemlidir.
* Bir seçim çevresinde birden fazla parti milletvekili çıkarabilir.
* Seçim çevresinden çıkarılacak MV sayısı ne kadar çoksa o oranda temsiliyet sağlanır. Seçim çevresi daraldıkça temsiliyet sağlanması güçleşir.
B-ÇOĞUNLUK SİSTEMLERİ
Çoğunluk sisteminde, bir seçim bölgesindeki milletvekillerinin tamamı o bölgede en çok oy alan partiye verilir.
ABD'de çoğunluk sistemi uygulanır.
Getirileri & Götürüleri:
Çoğunluk Sisteminin etkileri şöyle özetlenebilir:
* Çoğunluk sistemlerinde "yönetimde istikrar" ilkesi ön plandadır. Koalisyonların önüne geçilmiş olur.
* Uzun vadede genellikle ülke yönetiminin sürekli olarak iki parti arasında el değiştirdiği bir iki partili bir siyasi hayata yol açmaktadır.Çünkü, seçmenlerin çoğunluğu oylarını kullanırken, iktidarı elde etme şansı olan büyük partilerden birine oylarını vermektedirler. Bu da kaçınılmaz olarak oyların iki partide yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Sistemin beşiği olan İngiltere’de ve aynı sistemin uygulandığı ABD’de durum böyledir.
* Çoğunluk sistemlerinde bir partinin tek başına parlamento çoğunluğunu sağlaması daha kolaydır.
* Çoğunluk sistemleri bazen çok adaletsiz sonuçlar verebilmeleridir. Yani alınan oy oranı ile elde edilen sandalye sayısı çok farklı olabilmektedir. Mesela İngiltere'de bazı genel seçimlerde ülke genelinde daha çok oy alan partinin muhalefette kaldığı, daha az oy alan partinin ise iktidar olduğu görülmüştür.
C-KARMA SİSTEMLER
Nispi Temsil Sistemi ve Çoğunluk Sisteminin birlikte uygulandığı sistemlerdir.
Meclis üyelerinin bir kısmı nispi temsil yöntemiyle, bir kısmı da çoğunluk yöntemiyle seçilirler. Almanya, İtalya ve Rusya'da karma yöntem uygulanmaktadır. Bunun için seçmenler aynı anda iki oy kullanabileceği gibi, iki oy iki ayrı turda da kullanılabilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------LİNKLER:
Prof.Dr Hikmet Sami Türk "Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih", 2006
Özer Gürbüz "Dünyada ve Türkiye'de Uygulanan Seçim Sistemleri... ", Ankara Barosu Dergisi, 1997
Seçim Sistemlerinin Temel İlkeleri
Erdoğan Teziç, "Anayasa Hukuku (Genel Esaslar)", 2012, syf 273-369, (Yönetim Biçimleri, Seçim, Seçim Sistemleri)
----------------------------------------------------------------------------------------------
TANIMLAR
Bu bölümde seçim sistemi ile ilgili sık kullanılan bazı kavramlar tanımlanacaktır.
SEÇİM ÇEVRESİ
Oyların kendi içinde değerlendirildiği ve buna göre o bölgeyi temsil edecek vekillerin seçildiği coğrafi sınırları belirlenmiş bölgelere "seçim çevresi" denir. Türkiye'de genellikle her il bir seçim çevresi olarak tanımlanmıştır.
Türkiye Milletvekillerinin seçilmesinde tüm ülke tek bir seçim çevresi olarak değerlendirilir.
DAR BÖLGELİ SEÇİM SİSTEMİ
Az sayıda vekilin seçileceği küçültülmüş bölgelerin kullanıldığı seçim sistemidir. ABD'de her bir vekil için bir seçim bölgesi (çevresi) tanımlanmıştır.
Sakıncası: Seçim çevresinden çıkarılacak MV sayısı ne kadar çoksa o oranda temsiliyet sağlanır. Seçim çevresi daraldıkça temsiliyet sağlanması güçleşir.Yani herkes adil bir şekilde mecliste temsil edilemez. Bunu bir örnekle şöyle izah edilim; nispi temsil sisteminde 1 milyon seçmeni olan bir seçim çevresinden 10 MV çıkacağını varsayalım. Teorik olarak 1 MV için 100bin oy gerekir. Bu ise seçim çevresindeki oyların %10una tekabül eder. Eğer bu seçim çevresi her biri 1 MV çıkaracak şekilde 10 parçaya bölünerek daraltılırsa, daraltılan bu seçim çevrelerinden hiçbirinden %10 ile MV çıkarılamayacağı için bu 10 tane dar bölgedeki toplam %10luk 100bin kişi mecliste temsil edilemez. Eğer bu 10 dar bölge tek bir bölge olarak değerlendirilseydi bu 100bin kişinin mecliste temsil edilmesi mümkün olurdu.
ÇEVRE BARAJI
Seçim çevresinin büyüklüğü bir tür baraj işlevi görmektedir. "Etkin baraj" olarak da anılır. Seçim bölgesi daraldıkça, yani çıkarılacak vekil sayısı azaldıkça çevre barajı artacaktır. Çıkarılacak vekil sayısı (V) ile çevre barajı (%B) arasında şöyle bir ilişki vardır:
Bu formül şu anlama gelir : eğer bir seçim çevresinden 1 vekil çıkarılacaksa (en dar seçim çevresi) oyların %50'sini almak zorundadır. Vekil sayısı 5 olursa, bir vekil çıkarabilmek için o seçim çevresindeki oyların %10'unu almak gerekir.
DİKKAT: Şu an %10 olan ülke seçim barajı kaldırılsa bile seçim bölgelerinin daraltılmasıyla gizli bir baraj oluşturulabilir. Bu nedenle "dar seçim bölgesi" önerilerine dikkatli yaklaşmak gerekir.
ÜLKE BARAJI
"%10 Seçim Barajı" olarak bildiğimiz ülke barajı, bir partinin milletvekili çıkarabilmesi için ülke genelinde alması gereken oy oranını ifade eder.
ÇEVRE SEÇİM SAYISI (SEÇİM KOTASI)
Nispî (orantılı) temsil sistemlerinin bir bölümünde nispîliği hesaplamak için yapılacak ilk işlem, bir seçim çevresinde kullanılan toplam geçerli oy sayısını oradan çıkacak milletvekili sayısına bölmektir. Elde edilecek pay, çevre seçim sayısı (basit seçim sayısı) ya da seçim kotasıdır. Buna “Hare kotası” da denilmektedir. Çevre seçim sayısını bulmak için kullanılan formül şudur:
Çevre seçim sayısı (Seçim kotası) = Toplam geçerli oylar : Milletvekili sayısı
Örneğin, 10 milletvekili çıkaran bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oylar 150.000 ise "çevre seçim sayısı" 15.000 olacaktır. Yani bir milletvekili çıkarabilmek için en az 15.000 (çevre seçim sayısı kadar) oy almak gerekir.
ARTIK (BAKİYE) OY
Bir seçim çevresinde bir partinin aldığı oy 18.000 olsun. Bir milletvekili çıkarabilmek için gereken oy sayısı, yani çevre seçim sayısının 15.000 olması halinde 3.000 oy artmış olacaktır. Ama çıkarılacak milletvekili sayısı yine 1 olacaktır. Artan bu 3.000 oy, "artık (bakiye) oy" olarak adlandırılır.
Artık oyların değerlendirilmesi için değişik yöntemler kullanılır. 1960'larda Türkiyede uygulanmış Milli Bakiye Yöntemi, günümüzde Türkiye'de uygulanmakta olan D'Hondt Yöntemi bunlardan bazılarıdır.
Bizim önerdiğimiz sistemde artık oylar II. Tur seçimle değerlendirilir.
D'HONDT YÖNTEMİ (tıklayınız)
Bu yöntemde artık oy tanımlanmaz. Bu sorun seçim çevresi içinde halledilmiş olur.
MİLLİ BAKİYE YÖNTEMİ
Millî bakiye veya ulusal artık nispi temsil ile beraber kullanılan ve oyların mecliste en adil şekilde temsilini sağlayan seçim sistemi.
Millî bakiye sisteminde seçim bölgelerindeki milletvekili sayıları nispi temsil sistemine göre bulunur. Partilerin seçim çevrelerinde aldığı bütün artık oylar toplanır. Açıkta kalan milletvekili sayısına bölünerek milli seçim kotası bulunur. Her partinin elindeki toplam artık oy milli seçim kotasına bölünerek, bununla orantılı bir şekilde milletvekilleri dağıtılır.
ÜLKE BARAJI
"%10 Seçim Barajı" olarak bildiğimiz ülke barajı, bir partinin milletvekili çıkarabilmesi için ülke genelinde alması gereken oy oranını ifade eder.
ÇEVRE SEÇİM SAYISI (SEÇİM KOTASI)
Nispî (orantılı) temsil sistemlerinin bir bölümünde nispîliği hesaplamak için yapılacak ilk işlem, bir seçim çevresinde kullanılan toplam geçerli oy sayısını oradan çıkacak milletvekili sayısına bölmektir. Elde edilecek pay, çevre seçim sayısı (basit seçim sayısı) ya da seçim kotasıdır. Buna “Hare kotası” da denilmektedir. Çevre seçim sayısını bulmak için kullanılan formül şudur:
Çevre seçim sayısı (Seçim kotası) = Toplam geçerli oylar : Milletvekili sayısı
Örneğin, 10 milletvekili çıkaran bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oylar 150.000 ise "çevre seçim sayısı" 15.000 olacaktır. Yani bir milletvekili çıkarabilmek için en az 15.000 (çevre seçim sayısı kadar) oy almak gerekir.
ARTIK (BAKİYE) OY
Bir seçim çevresinde bir partinin aldığı oy 18.000 olsun. Bir milletvekili çıkarabilmek için gereken oy sayısı, yani çevre seçim sayısının 15.000 olması halinde 3.000 oy artmış olacaktır. Ama çıkarılacak milletvekili sayısı yine 1 olacaktır. Artan bu 3.000 oy, "artık (bakiye) oy" olarak adlandırılır.
Artık oyların değerlendirilmesi için değişik yöntemler kullanılır. 1960'larda Türkiyede uygulanmış Milli Bakiye Yöntemi, günümüzde Türkiye'de uygulanmakta olan D'Hondt Yöntemi bunlardan bazılarıdır.
Bizim önerdiğimiz sistemde artık oylar II. Tur seçimle değerlendirilir.
D'HONDT YÖNTEMİ (tıklayınız)
Bu yöntemde artık oy tanımlanmaz. Bu sorun seçim çevresi içinde halledilmiş olur.
MİLLİ BAKİYE YÖNTEMİ
Millî bakiye veya ulusal artık nispi temsil ile beraber kullanılan ve oyların mecliste en adil şekilde temsilini sağlayan seçim sistemi.
Millî bakiye sisteminde seçim bölgelerindeki milletvekili sayıları nispi temsil sistemine göre bulunur. Partilerin seçim çevrelerinde aldığı bütün artık oylar toplanır. Açıkta kalan milletvekili sayısına bölünerek milli seçim kotası bulunur. Her partinin elindeki toplam artık oy milli seçim kotasına bölünerek, bununla orantılı bir şekilde milletvekilleri dağıtılır.
